Wat ritselt in het struikgewas? (column)

Frappant vond ik het als kind dat een dokter ten prooi kan vallen aan een ziekte waar hij anderen voor behandelt. Als de dokter al niet eens aan dat lot ontsnapt, dan ziet het er voor de rest van ons toch wel heel bedenkelijk uit.

Wie zelf niet lijdt aan een kwaal, moet door een ander uitgelegd krijgen wat de gevolgen zijn. Als parkinsonpatiënt kan ik niet meer ruiken, vertelde mij ooit slavist en schrijver Karel van het Reve. Zich omdraaien in bed was voor hem een moeizame onderneming geworden. Dankzij het luikje dat hij opende, weet ik nu iets meer van parkinson.

Wat gebeurt er in de hersenen bij dementie?

Dr. Anneke van der Plaats, sociaal geriater, legt in YouTube-video's uit wat dementie met je doet. De hersenen tellen globaal vier niveaus. Achter in het hoofd zitten onderin de emoties met onder meer de amandelkern, bovenin zit het denkende brein. Die amandelkern ofwel amygdala is het angstcentrum. Wanneer de oermens iets hoorde ritselen in het struikgewas, zorgde de amandelkern voor een bliksemsnelle schrikreactie. Vluchten of vechten, dat was de keuze. 'Had je denkende brein er in zo’n situatie aan te pas moeten komen, dan was je opgegeten voordat je gereageerd had', licht Van der Plaats toe. Net boven de emoties huist het actuele geheugen. Dat helpt met het herkennen van eerdere situaties. Je schrikt dankzij de amygdala en dan dempt de opgeslagen ervaring eventueel je angst.

De ellende van alzheimer is dat de opgeslagen ervaring weg is, met als gevolg dat de patiënt zich telkens opnieuw een hoedje schrikt. Hetgeen niet meer wordt gedempt. De demente persoon wil daarom vluchten, wat zich uit in een weigering: 'Nee, dat wil ik niet, nee, dat doe ik niet'. Of de patiënt kiest ervoor te vechten en dat uit zich in agressie.

Aanbevelingen hoe om te gaan met dementeren

'Mevrouw, nu snel naar de wc!', mevrouw schrikt zich te pletter en maakt een afwerend gebaar. Even opstaan, even zus, even zo, het gaat haar allemaal veel te abrupt. Elke keer slaat de amandelkern aan en is er geen herkenning meer paraat om de schrik te dempen. De verzorger is zelf de oorzaak van de paniek. Hersenkundige Van der Plaats heeft daarom een hele lijst van gunstige en ongunstige handelingen aangelegd voor verzorgers.

Dat is nog niet alles. 'Dementerenden kunnen niet meer denken', aldus Van der Plaats. 'Wij kunnen ons dat niet voorstellen, want wij denken altijd'. Niet denken, een leeg hoofd, is onprettig. Sommige patiënten ontsnappen door weg te zakken in een zen-achtige toestand. Ze ontspannen, hun gezicht zakt uit, ze ogen ongelukkig en krijgen nogal eens antidepressiva toegediend. Niet doen, aldus Van der Plaats, ze zijn niet ongelukkig, ze zijn leeg. Andere patiënten worden onrustig door de afwezigheid van prikkels. Zij compenseren de leegheid in hun hoofd door te gaan tikken, aan iets plukken of lopen. Dat lopen heeft geen doel, deze mensen zijn niet bezig ergens aan te ontsnappen, het is de ondraaglijke leegheid die ze proberen te vullen.

Haldol is vaak de gekozen remedie, maar dat is een paardenmiddel en lost niets op. Om deze patiënten rustig te krijgen heeft Van der Plaats een heel systeem bedacht. De inrichting van woonkamers in tehuizen lijkt dan op die van zestig jaar eerder, met warme tapijten, schemerlampen en oude foto’s. In de gangen van verzorgingstehuizen zijn belevingsnissen ingericht. Op een scherm zingt Teddy Scholten haar ‘Een beetje’. Toon Hermans heeft nog steeds 24 rozen. Voor vrouwen zijn er babyhoeken met poppen, bedjes en kinderwagens plus bijbehorende geluiden. Voor mannen zijn er leunstoelen met rood pluche, een antieke klok en een oude radio. Allemaal zaken die aansluiten op oudere herinneringen – de laatste die worden weggevreten. De patiënten fleuren op.

Onlangs kreeg zo’n tehuis er een patiënt bij: Anneke van der Plaats. De 78-jarige geriater is de lijn overgestoken. Haar gedachten zijn op weg naar de uitgang.

Deze bijdrage is onderdeel van e-pal - editie december 2019. Alle e-pal-artikelen staan hier.