Spirituele dimensie
In de palliatieve fase komen thema’s zoals verlies, hoop, verbondenheid en wat echt belangrijk is, centraal te staan. Zorgverleners hebben een belangrijke rol in het herkennen en bespreken van vragen over zingeving en spiritualiteit.
Zingeving in de palliatieve fase gaat over omgaan met ziekte, kwetsbaarheid en de veranderde situatie van de patiënt en naasten. Het kan rust geven, maar ook leiden tot twijfel of verdriet. Iedereen beleeft dit op een eigen manier.
Op deze pagina vind je informatie over de spirituele dimensie: wat het is, waarom het belangrijk is, en hoe jij als zorgverlener of geestelijk verzorger patiënten en naasten kunt ondersteunen in hun zoektocht naar betekenis, houvast en innerlijke rust. Je vindt hier ook praktische hulpmiddelen om hiermee aan de slag te gaan in de praktijk.
Wat is de spirituele dimensie?
De spirituele dimensie in de palliatieve zorg gaat over wat het leven betekenis geeft, juist in de context van ziekte, sterven en verlies. Mensen die ongeneeslijk ziek zijn, denken vaak na over wat écht belangrijk is: waarden, relaties, geloof, natuur, of andere bronnen van inspiratie. Ze kunnen worstelen met vragen als: Wat betekent mijn leven? ‘Waarom overkomt mij dit?’ Hoe neem ik afscheid? Wat laat ik na?
In de palliatieve zorg is het belangrijk om aandacht te hebben voor wat voor patiënt en naasten van betekenis is. Als zorgverlener kun je ruimte geven voor een gesprek, zonder oordeel luisteren en – als nodig, of gewenst – een geestelijk verzorger inschakelen voor extra steun.
Als zorgverlener kun je passende ondersteuning bieden bij spirituele en existentiële vragen en behoeften van patiënten en naasten door:
- Zelfbewustzijn: Je bent je bewust van je eigen waarden en spiritualiteit, en hoe die meespelen in je werk..
- Respect: Je respecteert de ander en legt jouw overtuigingen niet op aan patiënten, naasten of collega’s.
- Scholing en vaardigheden: Je bent geschoold in het herkennen van spirituele behoeften en je kunt daar op een professionele manier op reageren.
- Respectvolle communicatie: Je toont respect voor spirituele overtuigingen, rituelen en levensbeschouwing van patiënt en naasten.
- Aandacht voor levensverhaal: Je verkent het levensverhaal, waarden en behoeften van de patiënt en stemt de zorg hierop af.
- Herkenning van spirituele nood: Je signaleert spirituele nood of existentiële crisis en gebruikt eventueel meetinstrumenten.
- Inhoudelijke thema’s: Je bent alert op thema’s zoals angst, schuld, hoop, afscheid, betekenis, geloof en behoefte aan rituelen.
- Maatregelen en samenwerking: Je neemt in overleg passende maatregelen en schakelt indien nodig een geestelijk verzorger in.
- Individueel zorgplan: Je bespreekt spirituele behoeften en legt deze vast in het zorgplan en in een eventuele overdracht.
Een aantal aanbevelingen uit de Richtlijn Zingeving en spiritualiteit in de palliatieve fase uitgelicht
Hoe herken en signaleer ik vragen en/of behoeften op het gebied van zingeving/spiritualiteit?
- Let op beeldspraak of vergelijkingen in wat patiënten of naasten zeggen. Ze kunnen iets vertellen over wat voor hen belangrijk is.
- Kijk goed naar dingen die iets kunnen betekenen, zoals kleding, sieraden of spullen in de kamer. Benoem ze op een belangstellende manier.
- Wees alert op levensvragen of zorgen die verstopt zitten achter lichamelijke of psychische klachten.
Hoe herken ik een spirituele crisis?
Let op signalen zoals:
- Diepe vragen over de zin van het leven.
- Verdriet of het gevoel de verbinding kwijt te zijn met zichzelf, met anderen of met iets groters (zoals God).
- Een grote verandering in hoe iemand denkt, voelt of zich gedraagt.
- Steeds blijven zoeken naar rust of balans, maar het niet kunnen vinden.
Wanneer verwijs ik een patiënt door?
Verwijs een patiënt (en/of naaste), als de patiënt daarmee instemt, als je merkt dat je zelf niet de juiste zorg kunt geven. Dat kan om verschillende redenen zijn:
- Inhoudelijk: bijvoorbeeld bij een spirituele crisis of behoefte aan rituelen.
- Persoonlijk: als het onderwerp buiten je deskundigheid valt of je merkt dat het thema je persoonlijk raakt.
- Praktisch: als je er geen tijd voor hebt of het niet past binnen je rol.
Hoe rapporteer ik spirituele zorg?
- Stem met de patiënt af wat gerapporteerd kan worden (omdat het voor andere zorgverleners belangrijk is om te weten) en wat vertrouwelijk blijft.
- Spreek af dat alle betrokken zorgverleners hun bevindingen en acties vastleggen volgens het ABC-model: Aandacht, Begeleiding of Crisisinterventie. Gebruik daarbij bijvoorbeeld de vragen van het Mount Vernon Cancer Network, of de thema’s en spanningsvelden uit het Ars Moriendi-model.
- Benoem in het zorgplan de levensbeschouwelijke en/of culturele achtergrond van de patiënt en beschrijf diens behoeften op levensbeschouwelijk gebied.
Waarom is de spirituele dimensie belangrijk?
Spiritualiteit speelt een belangrijke rol in hoe mensen omgaan met ziekte, kwetsbaarheid en het levenseinde. Het helpt bij het vinden van rust en inzicht in wat voor hen écht belangrijk is. De confrontatie met verlies en het vooruitzicht van de dood roept vaak levensvragen op en nodigt uit om terug te kijken op het leven en opnieuw te ontdekken wat ertoe doet. Zingeving werkt door in de sociale, psychische en fysieke werking en goede zorg vraagt om mensen in zijn geheel, in alle dimensies te zien.
Door hier als zorgverlener aandacht voor te hebben en deze gevoelens te herkennen kun je klachten en zorgen in de spirituele dimensie verlichten en een gevoel van verbondenheid geven.
Ontdek via De Carend Podcast onder meer de podcast Levensvragen en luister naar ervaringen van collega's over het onderwerp levensvragen.
Het Diamant-model – in gesprek over levensvragen
Het Diamant-model helpt om het gesprek te voeren over levensvragen bij mensen die niet meer beter worden. Het model benoemt vijf belangrijke thema’s, zoals wie ben ik?, waar vind ik houvast? en hoe laat ik los? Die komen samen in het hart van het model: innerlijke ruimte. Dáár ontstaat ruimte voor rust, inzicht en keuzes.
Het model is eenvoudig, herkenbaar en bruikbaar in allerlei gesprekken. Voor zorgverleners is het een waardevol hulpmiddel om samen met patiënten stil te staan bij wat echt belangrijk is – op een manier die past bij de persoon en het moment.
Het Diamant-model is in de jaren 1998-2002 ontwikkeld door Carlo Leget. Ga voor meer informatie naar Palliaweb: In gesprek over levensvragen (Diamant-model)
Geestelijke verzorging
Goede palliatieve zorg kijkt naar alle kanten van een mens: lichamelijk, psychologisch, sociaal én spiritueel. Daarom is het belangrijk dat zorgverleners weten hoe ze over zingeving kunnen praten en patiënten en naasten hierbij kunnen ondersteunen. Geestelijk verzorgers kunnen daarbij een belangrijke hulp zijn.
Een geestelijk verzorger is een professional die begeleiding, hulp en advies geeft aan mensen met levensvragen. In gesprekken, door te luisteren en soms met rituelen helpt hij mensen om op een positieve manier om te gaan met hun vragen. Een geestelijk verzorger is geen behandelaar.
Een geestelijk verzorger inschakelen?
Waar vind je een geestelijk verzorger?
Landelijk telefoonnummer Zingeving en Levensvragen: 085 00 43 063
Plattegrond: Vind ondersteuning bij jou in de buurt
Netwerk Integrale Kindzorg
Meer weten over geestelijke verzorging?
- Veel informatie uit praktijk, onderzoek en scholing is verzameld op kennispleinzingeving.nl
- Vind alles over geestelijke verzorging voor professionals en algemeen publiek op geestelijkeverzorging.nl
- Vind meer over het landelijke project Geestelijke Verzorging Thuis op de website van Agora
- Voor meer informatie over de subsidieregeling kun je terecht bij de Vereniging van Samenwerkende Centra voor Levensvragen: www.vscl.nl of download de Factsheet Geestelijke Verzorging Thuis 2024
- Lees de antwoorden op Veelgestelde vragen rondom geestelijke verzorging
- Luister de Carend podcast - De geestelijk verzorger
Ga aan de slag met de spirituele dimensie!
- Download het Zakkaartje Zingeving in de Palliatieve Fase en ontdek hoe je met drie eenvoudige, open vragen het gesprek over zingeving aan kan gaan.
- Gebruik het Utrechts Symptoom Dagboek vierdimensioneel (USD-4D) als gesprekshulpmiddel en voor het monitoren van zorgen over de sociale en spirituele dimensie.
- Gebruik de Infographic Zingeving in palliatieve zorg die geschreven is voor patiënten en naasten.
- Vertel de patiënt en naasten dat er voor hen informatie te vinden is op Overpalliatievezorg en attendeer ze op de video Zingeving aan huis.
- Bespreek je ervaringen met een collega en leer van elkaar.