Humor in de palliatieve zorg: goede ‘medicatie’, mits goed afgewogen

Samenvatting 

Het gebruik van humor tijdens gesprekken in de palliatieve zorg kan betekenisvol zijn, voor de patiënt en voor de arts. Het is hierin echter wel bepalend wie de humor inzet, patiënt of arts, en waar deze op gericht is. Voor de arts schuilen verschillende risico’s in de inzet van humor. Deze studie geeft de impact en effecten van humor weer, beschrijft de reikwijdte en beperkingen voor patiënten en artsen en geeft praktische handvatten. Mits afgewogen, gepast en gedoseerd gebruikt, kan humor een verlichtende werking hebben, zeker ook als mensen heel ziek zijn.

Opzet onderzoek/methoden

In deze studie is literatuur weergegeven, zowel over de impact en inzet van humor in de zorg, alsook over eerdere modellen en classificaties van soorten humor. Hiermee zijn praktische handvatten ontwikkeld voor reflectie en evaluatie van humor op dit betekenisvolle maar ook delicate gebied. 

Resultaten

Eerder is onderzoek gedaan naar gestructureerde humor-interventies in klinische setting. Hoewel dit ook positieve resultaten laat zien, is dit anders dan het spontane gebruik van humor in dagelijkse interactie tussen arts en patiënt. Humor kan verlichten, moeilijke situaties draaglijker maken, ruimte maken om dieper op thema’s in te gaan die anders lastig te bespreken zijn en het kan verdieping van vertrouwen en verbinding geven in het contact. Tegelijkertijd is humor heel persoonlijk en kan het ook volledig de plank misslaan en dan pijnlijk en kwetsend zijn. Deze studie heeft de eerdere classificaties versimpeld in: bron/initiatiefnemer en object/richting van de humor. Als bron maakt het veel uit of de humor wordt ingezet door de patiënt zelf of door de arts. Waar de humor op gericht is, het object, is ook bepalend in hoe acceptabel de inzet is. Vanuit de patiënt zelf zijn humoristische opmerkingen over ziekte, dood, beperkingen, zijn eigen lichaam en kwetsbaarheid bijvoorbeeld gepast, waar het onacceptabel is als een arts dat zou doen. Vanuit beiden is humor met betrekking tot bijvoorbeeld de medische zorg, ziekenhuiservaring of medische cultuur en taal wel geoorloofd. Grappen of opmerkingen met betrekking tot familie, vrienden en bijvoorbeeld andere zorgverleners zijn vanuit beide kanten riskant en gaan snel over de grens naar niet gepast. Vanuit beide ‘bronnen’ is het sowieso ongeoorloofd als de humor gaat over ras/etniciteit, gender of identiteit. Wanneer een van beiden humor ongepast inzet, kan humor schadelijk zijn. Sowieso ongemakkelijk voor een van beiden, maar het kan ook kwetsend, pijnlijk, vernederend of beledigend zijn en heeft dan negatief effect op welbevinden, het vertrouwen en de verder onderlinge relatie en interactie.

Naast bron en richting, zijn toon en setting van belang voor hoe humor valt. Een andere taal en cultuur kunnen onderling onbegrip vergroten, omdat waarden en normen ook over humor, sterk verschillen. Bovendien werkt het vaak beter als arts en patiënt elkaar al kennen en er al vertrouwen is. De focus moet blijven op de patiënt en diens wens en behoefte. Humor kan helpen, maar het gaat niet om iemand opvrolijken en de clown uithangen. 

Conclusie

Humor kan veel betekenen in de dagelijkse interactie in de palliatieve zorg. Aandacht voor de bron/initiatiefnemer en het object/de richting kan inzicht geven in of de humor helpend, riskant of ongeoorloofd is. 

Commentaar

Het is voor mij heel herkenbaar wat humor in allerlei facetten kan betekenen in de palliatieve zorg. Ik ervaar dit vrijwel dagelijks in het contact met mensen zelf die ziek zijn, met hun naasten, maar ook met zorgverleners en vrijwilligers. Ik vind het mooi hoe dit artikel dit alles beschrijft en daarnaast houvast biedt om een afgewogen inzet makkelijker te maken. Het spontane en persoonlijke karakter van humor maken een concreet, afgebakend stappenplan of instructie onmogelijk. Maar met de noodzakelijke (zelf-)reflectie, kan dit artikel wat onzekerheid wegnemen. In dit artikel gaat het over artsen maar voor mij geldt voor de inzet van humor door alle zorgverleners: is dit helpend, voor wie, hoezo, is het passend, hier en nu, ben ik zeker van het effect? Bij twijfel of ergens een nee: niet doen.
 

Josine Engels, coördinator hospice, trainer en rouwbegeleider 
 
M. Rizzolo et al.. “Health, Heartache, and Humor: A practical framework for approaching humor in serious illness.” Journal of Palliative Medicine, 2025; Vol.00, Numer 00. DOI: 10.1177/10966218251361487.

Deze bijdrage is onderdeel van e-pal - editie september 2025. Alle e-pal-artikelen staan hier.