Het schilderij 'De dood van Socrates' (1787) door Jacques-Louis David

Mocht u ooit in het Metropolitan Museum of Art in New York verzeilen, sta dan even stil bij dit opmerkelijke schilderij. Het is in 1787 gemaakt door Jacques-Louis David, die wij nog kennen van De dood van Marat, uit een vorige aflevering van E-Pal (2017).

Wij zien hier een stervende man die nog volop leeft. Hij staat op het punt zijn gifbeker te drinken, omringd door een groep vrienden. De vergelijking met Christus aan het laatste avondmaal met de twaalf apostelen is duidelijk.

Socrates (ca.469 v.Chr. – 399 v. Chr.) was een klassiek Atheens filosoof en wordt gezien als een van de grondleggers van de westerse filosofie. Hij schreef nooit iets op. Wij kennen hem alleen uit de tweede hand, vooral via zijn door Plato opgetekende dialogen, geschriften van de historicus Xenophon en toneelstukken van Aristhophanes. Al die kennis is gekleurd, wij kunnen nooit precies weten wie Socrates werkelijk was. Dit wordt het ‘socratisch probleem’ genoemd.

Bij Socrates staat de communicatie centraal. In voortdurende dialoog met zijn toegewijde luisteraars prikkelt hij hen door kritische vragen naar zichzelf te kijken. Iemand kan pas iets kennen als hij zichzelf kent. Met een methode vergelijkbaar met hoe een barende vrouw een kind ter wereld brengt, door afwisseling van aanmoediging en ophouden, helpen duwen en masseren, wordt iemand geholpen zijn kennis en waarheid te ontdekken. Vele individuele opvattingen vormen samen een algeheel beeld. Twijfel is de bron van kennis. In tegenstelling tot de leer van de sofisten die de waarheid verkondigen.

Vanwege zijn kritische houding naar de gevestigde orde werd Socrates ter dood veroordeeld. In een dialoog met zijn jury lukte het bijna om zijn vonnis ongedaan te krijgen. De spot die hij dreef met straf en beloning werd de rechters uiteindelijk teveel, en de gifbeker werd zijn lot. Maar niet na een uitvoerige dialoog met zijn leerlingen over de onsterfelijkheid van de ziel. Volgens hem kon een goed mens niets kwaads overkomen, niet bij leven en niet daarna. In zijn laatste woorden vroeg hij een vriend een haan te offeren aan Asklepios. Een gewoonte om bij ziekte om genezing te smeken en bij stervenden de ziel te begeleiden naar Hades in de onderwereld.

Kunnen wij hieruit leren dat een voortdurende dialoog met stervenden en hun omgeving kan ontdekken wie zij zijn en wat hun opvattingen zijn? Voor het zielenheil van de stervende. En misschien ook voor dat van de achterblijvers.

Jacques-Louis David (1748-1825) is opgevoed bij een welgestelde oom nadat zijn vader in een duel was gedood. Hij was verbaal niet sterk, maar tekende des te beter. Hij ontwikkelde zich tot een toonaangevende neoclassisistische schilder. Niet als imitator, maar hij gebruikte deze kunstvorm om zijn democratische ideëen weer te geven. Hij werd de huisschilder van de Franse Revolutie. Later werkte hij in dienst van Napoleon.

David is begraven in Brussel, zijn hart later op Père Lachaise in Parijs.

Deze bijdrage is onderdeel van E-Pal - editie november 2018. U vindt alle bijdragen E-Pal hier.