In het Kwaliteitskader palliatieve zorg Nederland (IKNL/Palliactief 2017) wordt in het domein Mantelzorg beschreven wat een mantelzorger (van een patiënt in de palliatieve fase) aan ondersteuning mag verwachten. Deze informatie is overgenomen op deze pagina. Als eerste wordt ingegaan op de inhoud van dit domein uit het Kwaliteitskader. Vervolgens kun je (via een keuzemenu) informatie en tools vinden over hoe je mantelzorgers kunt begeleiden.
Voor vragen, neem contact op met:
Marjolein Verkammen
PZNL
Laatst geactualiseerd:
27 februari 2024
Mantelzorgers spelen een sleutelrol in het bieden van ondersteuning en zorg aan de patiënt. Deze ondersteuning kan plaatsvinden in de thuissituatie, een ziekenhuis, verpleeghuis en/of in een hospice. Een goede samenwerking van de diverse zorgverleners en vrijwilligers met de mantelzorgers houdt rekening met de verschillende rollen die een mantelzorger kan vervullen: als naaste, schaduwpatiënt, collega-zorgverlener en expert (over het leven van de patiënt). Welke rol het meest prominent is, kan van tijd tot tijd en van situatie tot situatie verschillen.
Het vervullen van de mantelzorgrol kan weliswaar voldoening geven, maar is vaak ook fysiek en psychisch belastend. Mantelzorgers hebben behoefte aan begeleiding, voorlichting, advies en ondersteuning voor en na het overlijden van de patiënt. Specifieke aandacht van de zorgverleners en vrijwilligers voor de individuele waarden, wensen en behoeften van de mantelzorger stelt deze in staat zijn/haar rol beter te vervullen en vermindert stress bij de mantelzorger.
MantelzorgNL
MantelzorgNL is de landelijke vereniging die opkomt voor iedereen die zorgt voor een familielid, vriend of buur. Kijk voor meer informatie op de website van MantelzorgNL.
Standaard: wat wordt verstaan onder mantelzorger?
De mantelzorger wordt door zorgverleners en vrijwilligers erkend als díe naaste die een belangrijke rol heeft in de zorg voor de patiënt en wordt daar actief bij betrokken. Tevens wordt de mantelzorger op basis van zijn/haar specifieke waarden, wensen en behoeften ondersteund en begeleid en voorzien van informatie. Eén of meerdere naasten kunnen deze rol hebben.
Ondersteuning aan mantelzorgers
De criteria voor mantelzorgondersteuning uit Kwaliteitskader palliatieve zorg zijn:
De mantelzorger wordt in zijn rol als zorgverlener geïnformeerd over de situatie van de patiënt en hoe hij hem daarin kan ondersteunen. Om de mantelzorger bij te staan in het plannen en bieden van de zorg, wordt hij, afgestemd op zijn behoeften, voorzien van informatie en relevante ondersteuningsmogelijkheden (bijvoorbeeld inzet van thuiszorg, vrijwilligers, respijtzorg).
De zorgverlener besteedt apart aandacht aan de draagkracht, draaglast, waarden, wensen en behoeften van de mantelzorger in zijn rol als naaste en biedt ondersteuning om mogelijke overbelasting te voorkomen of te verminderen.
De mantelzorger wordt gestimuleerd tot zelfzorgactiviteiten om stress te verminderen en welzijn en veiligheid te bevorderen, zodat hij in staat blijft om een bijdrage te leveren aan de zorg.
De mantelzorger en zijn verantwoordelijkheden worden door de patiënt en diens naasten in samenspraak met de zorgverlener benoemd. Tevens wordt in deze context besproken wie van de naasten optreedt als wettelijk vertegenwoordiger. Deze afspraken worden door de regiebehandelaar vastgelegd in het individueel zorgplan en in de loop van het ziekteproces geëvalueerd en zo nodig bijgesteld.
Alle zorgverleners
Handreiking samenwerking informele zorg (Vilans, 2019). In deze handreiking wordt de samenwerking tussen formele en informele zorgverleners in de ouderenzorg besproken vanuit het perspectief van de patiënt/bewoner, de naaste/mantelzorger, vrijwilligers en zorgprofessionals. De handreiking geeft ervaringen, dilemma’s, tips, handvatten en hulpmiddelen rondom deze samenwerking.
Migranten en laaggeletterden(PHAROS) Webpagina met diverse documenten over mantelzorg over en voor migranten en laaggeletterden.
Module naasten(Akwa GGZ, 2021) Deze generieke module gaat over de samenwerking met en ondersteuning van naasten van mensen met psychische problematiek.
‘Naasten’ (Kranenburg, Ooijen en Haan,2019). Een graphic novel over mantelzorg in de laatste levensfase. Met dit boek wordt geprobeerd mantelzorg meer zichtbaar en bespreekbaar te maken.
Oog voor Naasten methodiek(UNCZH) bevat informatie voor naasten en zorgverleners zoals een praktische handreiking voor zorgprofessionals om aandacht te hebben voor naasten voor en na overlijden van patiënten met een levensbekortende ziekte of kwetsbaarheid.
SOFA model(Expertise centrum mantelzorg, 2018) Het SOFA-model is een Nederlands model uit de grijze literatuur die bruikbaar is in de praktijk. Het model beschrijft vier rollen die mantelzorgers kunnen vervullen ‘zorgverlener, hulpvrager, betrokkenen en ervaringsdeskundig’. Verzorgenden, verpleegkundigen of verpleegkundig specialisten kunnen op deze rollen inspelen door de focus te leggen op: Samenwerken, Ondersteunen, Faciliteren of Afstemmen (SOFA).
Toolkit Mantelzorg (LHV) De toolkit mantelzorg geeft informatie over hoe u mantelzorgers herkent, of zij ondersteuning nodig hebben en waar je deze ondersteuning kunt vinden. De LHV, MantelzorgNL, Vilans en het Ministerie van VWS pleiten met deze praktische toolkit te waken voor één patiënt achter de patiënt (schaduwpatiënt). Door als huisarts eerder oog te hebben voor de mantelzorger en te anticiperen, kan erger worden voorkomen. Deze toolkit helpt u hierbij met praktische informatie en oplossingen.
Handreiking Palliatieve zorg thuis (V&VN, 2019). Centraal in deze handreiking staan de adviezen voor (wijk) verpleegkundigen en verzorgden. In module 3.1. wordt ingegaan op het versterken van eigen regie van patiënt en naasten.
AYA4 Naasten (AYA) Een community voor naasten van een jong volwassenen met kanker waar je lotgenoten kan treffen in een veilige, afgeschermde online omgeving.
Geestelijke verzorging in Nederland (Initiatief van stichting Deo Volente en samenwerkingspartners) Webpagina over ondersteuning bij levensvragen van patiënt en naasten. Hier staat toegelicht wat levensvragen zijn en hoe een palliatieve patiënt en/of naaste in gesprek kan gaan met een geestelijk verzorger. Hiervoor is geen verwijzing nodig van een zorgverlener. Het landelijk nummer is 085 - 004 30 63.
Infographic Mantelzorg Richtlijn Mantelzorg (V&VN, 2021) Een infographic van 2 pagina's die de mantelzorger vertelt wanneer je een mantelzorger bent, wat de tekenen van overbelasting zijn en hoe aandacht voor het welzijn van de mantelzorger bespreekbaar kan worden gemaakt.
MantelzorgNL Landelijke vereniging die opkomt voor iedereen die zorgt voor een naaste. Op de website staat informatie over diverse onderwerpen, bijvoorbeeld over vervangende zorg, werk, geldzaken, wetten en regels en specifiek over het onderwerp Mantelzorg tijdens de palliatieve fase
Migranten en laaggeletterden(PHAROS) Webpagina met diverse documenten over mantelzorg over en voor migranten en laaggeletterde.
Overpalliatievezorg.nl is een website met informatie voor patienten en naasten over palliatieve zorg. Op deze website is ook specifieke informatie over mantelzorg te vinden.
Toolkit Palliatieve Mantelzorg (MantelzorgNL) In deze toolkit vind je naast algemene informatie over mantelzorg in de palliatieve fase ook materialen die aan mantelzorgers gegeven kan worden.
Vrijwilligers in de Palliatief Terminale Zorg (VPTZ Nederland) is de koepel voor lokale en regionale vrijwilligersorganisaties in de palliatieve terminale zorg. Deze zorg en ondersteuning wordt zowel thuis, in hospices als in zorginstellingen geboden. De vrijwilligers brengen rust en concrete hulp in de zorg die mantelzorgers zelf geven.
Zorgen voor een ander begint bij zorgen voor mijzelf (onderdeel van de Oog voor Naasten-methodiek, 2019) Deze folder is ter ondersteuning van iedereen die zorgt voor iemand die ernstig of chronisch ziek is en die verblijft in een instelling zoals een ziekenhuis of verpleeghuis. Deze folder helpt naasten in het beter zorgen voor zichzelf, in het gesprek met de zorgverlener en in het krijgen van de nodige informatie en ondersteuning.
Caregiver Strain Index (CSI) (B.Robinson, 1983) Een vragenlijst (vertaald in het Nederlands) waarmee overbelasting door mantelzorg gemeten kan worden. 13 vragen die met ja of nee beantwoord kunnen worden. De CSI biedt veel voordelen omdat het snel en makkelijk af te nemen is.
Ervaren Druk door Informele Zorg (EDIZ) (Pot et al. 1995) EDIZ is een vragenlijst van 9 items (5 minuten) en toepasbaar voor alle mantelzorgers en vormt een één dimensionale hiërarchie op een schaal, variërend van weinig druk tot veel druk. De EDIZ is vrij verkrijgbaar en beschikbaar in het Nederlands. EDIZ is wetenschappelijk gevalideerd door middel van Mokkenschaalanalyse en heeft een middelmatige schaalbaarheid en goede betrouwbaarheid.
Ervaren Druk door Informele Zorg-Plus (EDIZ-plus) (Pot, 1995) EDIZ-plus vragenlijst (15 items) specifiek voor werkende mantelzorgers en vormt een één dimensionale hiërarchie op een schaal, variërend van weinig druk tot veel druk. De EDIZ is vrij verkrijgbaar en beschikbaar in het Nederlands. EDIZ is wetenschappelijk gevalideerd door middel van Mokkenschaalanalyse en heeft een middelmatige schaalbaarheid en goede betrouwbaarheid.
Signalering in de palliatieve fase (IKNL, 2019) In de (digitale) set signalering is een hoofdstuk en signaleringskaart mantelzorg opgenomen. Met de signaleringskaart 5 kan de mate van belasting van de mantelzorger in kaart worden gebracht door o.a. verzorgenden (consensus based).
In bepaalde situaties is een (vroegtijdig) wijzen op de mogelijkheden van specifieke psychische en sociale begeleiding van de mantelzorger en/of de patiënt aan de orde. Uit de praktijk blijkt dat mantelzorgers die voor zichzelf zulke begeleiding hebben gezocht daar baat bij hebben en de situatie beter aan kunnen, ook in de laatste fase van ziekte. Dit kan zowel gaan om individuele begeleiding als om groepsbegeleiding, afhankelijk van de behoefte en het aanbod in de regio. Netwerken palliatieve zorg kunnen hierover meer informatie geven.
Geestelijke verzorging bij jou thuis (initiatief van stichting Deo Volente en samenwerkingspartners) Webpagina over ondersteuning bij levensvragen van palliatieve patiënt en naasten. Hier staat toegelicht wat levensvragen zijn en hoe een palliatieve patiënt en/of naaste in gesprek kan gaan met een geestelijk verzorger. Hiervoor is geen verwijzing nodig van een zorgverlener. Het landelijk nummer is 085-0043 063.
PalliatieveZorgzoekeris de nieuwe sociale kaart van de palliatieve zorg. Ook informatie over mantelzorgondersteuning uit PalliArtsis hierin terug te vinden.
Vrijwilligers in de Palliatief Terminale Zorg (VPTZ Nederland) is de koepel voor lokale en regionale vrijwilligersorganisaties in de palliatieve terminale zorg. Deze zorg en ondersteuning wordt zowel thuis, in hospices als in zorginstellingen aangeboden. De vrijwilligers brengen rust en concrete hulp in de zorg die mantelzorgers zelf geven.
Op het onderwijsplatform zijn diverse onderwijsmaterialenover mantelzorg beschikbaar. Zoek je een scholing over mantelzorg dan vind je die hier.
Recent afgeronde onderzoeken
Oog hebben voor naasten; ontwikkeling en implementatie van een handreiking ‘Voor- en nazorg rondom het sterven van een dierbare’. De Oog voor Naasten-methodiek helpt zorgverleners en zorgteams stap voor stap in het geven van voor- én nazorg. Zo is er een informatiefolder voor naasten zelf die zorgverleners aan hen kunnen geven. Deze folder helpt naasten in het beter zorgen voor zichzelf, in het gesprek met de zorgverlener en in het krijgen van de nodige informatie en ondersteuning. De methodiek is geïntroduceerd en geëvalueerd in 3 ziekenhuizen en 5 verpleeghuizen (bron: ZonMw). Ook is er een praktische handreiking en achtergrondinformatie voor zorgverleners en materiaal voor implementatie (handleiding, zakkaartjes en een poster, klinische les, een werkboeken factsheetvoor managers).
Onderzoeksproject InCaSu@home Hogeschool Rotterdam Hoe verloopt de zorgverlening voor naasten van patiënten in de palliatief terminale fase door de wijkverpleegkundige? In dit project is de COM training(Communicatie over Ondersteuningsbehoeften van Mantelzorgers) ontwikkeld. Een methode die (wijk)verpleegkundigen in kunnen zetten om hun ondersteuning aan mantelzorgers te verbeteren. Deze COM training wordt als succesvol beschouwd. Ook omdat deze methode juist zo goed helpt bij vroeg signalering van overbelasting bij mantelzorgers.
DIAdIC Dyadic Psychoeducational Interventions for people with Advanced cancer and their Informal Caregivers (DIAdIC)is a transdisciplinary, cross-national research project funded by the European Union’s Horizon 2020 research and innovation programme.
eQuiPeHoe ervaren mensen met gevorderde kanker én hun naasten hun kwaliteit van leven en kwaliteit van zorg? Om die vraag te beantwoorden is IKNL begin 2017 gestart met de eQuiPe-studie. Het gaat hierbij om mensen die gediagnosticeerd zijn met verschillende vormen van uitgezaaide kanker. Bijzonder is dat ook naasten kunnen deelnemen aan dit onderzoek.
Mail de redactie met jouw evenement, nieuws of tool waar anderen baat bij kunnen hebben.
Suggesties of klachten over informatie zijn ook zeer welkom. Met jouw inbreng kunnen we Palliaweb verbeteren.
