Innerlijke tijd en innerlijke ruimte

Het centrum van het diamantmodel van Carlo Leget wordt gevormd door de 'innerlijke ruimte'. In de theoretische natuurkunde bestaat er, naast de drie zichtbare dimensies, een vierde ruimtelijke dimensie. Die is onlosmakelijk verbonden met tijd. Ook innerlijke ruimte en innerlijke tijd staan niet los van elkaar. Innerlijke tijd is de ‘tijd’ die je nodig hebt om ontspannen en uitgerust te zijn. Er zijn ook andere conceptualiseringen van tijd, die in verschillende culturen een rol spelen, zoals tussentijd, overgangstijd, belevings- of ervaringstijd en eeuwigheid. Door de globalisering komen wij mogelijk steeds meer in aanraking met die andere tijdsbelevingen. In onze westerse samenleving ordenen we het leven langs de lineaire kloktijd: tijd is schaars, tijd is geld. Zodra de Surprise Question negatief beantwoord is gaat de kloktijd tikken.

In deze review brengen de onderzoekers in kaart hoe het landschap van tijdsdiscoursen in de palliatieve zorg (PZ)-literatuur vanaf het jaar 2000 eruitziet.

Methode

Middels een scoping review in meerdere databases werden 25 artikelen gevonden die geïncludeerd konden worden.

Resultaten

Er werden zeven dominante tijdsdiscoursen gevonden: thuistijd, beleving van tijd of belichaamde tijd, sociale tijd, culturele tijd, liminaliteit of transitietijd, en tijdskarakteristieken zoals wachttijd en stervenstijd. 'Thuistijd' werd in de literatuur het vaakst genoemd als term voor tijd in de palliatieve fase. 'Thuis' is niet alleen ruimtelijk, maar ook temporeel gevormd en verbonden met een fysieke plek met herinneringen aan dingen en mensen: je thuis voelen. Dit kan vooral van belang zijn voor migranten in de palliatieve fase. Belichaamde tijd betreft onze subjectieve tijdservaring, die individueel, relationeel en contextafhankelijk is. Dit subjectieve tijdritme kan resoneren of dissoneren met tijdritmes van andere mensen of met de tijdklok van een institutionele omgeving. Liminaliteit of transitietijd betreft de overgang naar een ander soort tijd, zoals de overgang van veilige naar onveilige, van voorspelbare naar onvoorspelbare, van huiselijke naar thuisloze tijd. De cultuur waarin we opgroeien bepaalt mede hoe we omgaan met tijd. Westerse tijd is lineair en star, tijd is een lijn die 'opgebruikt wordt', er bestaat een sequentiële tijdsperceptie waarin de mens zich moet voegen naar de tijd. In niet-westerse culturen kan tijd een flexibel, rekbaar begrip zijn. Er bestaat dan een synchrone tijdsperceptie waarin de tijd aangepast kan worden aan de behoeften van de mensen. Voor moslims zijn bijvoorbeeld de gebedstijden belangrijker dan de kloktijd. Voor het rituele gebed zijn vaste tijdvakken vastgesteld, gebaseerd op de positie van de zon. Hierdoor zijn de gebedstijden per plaats verschillend. In de nabijheid van de dood, voor velen een wereld zonder toekomst, verandert de perceptie van tijd evenzeer als de relatie met tijd.

Conclusie

De tijd die patiënten en geliefden nodig hebben om te wennen aan de transitie naar de palliatieve fase valt niet samen met de kloktijd van de Surprise Question. Begrip van thuistijd leidt tot een beter begrip van patiënten in de palliatieve fase, hun rouwtijd en de rouwtijd van hun geliefden. De persoonlijke ervaring van tijd heeft relationele, contextuele en innerlijke dimensies, want patiënten zijn allemaal uniek in hun eigen belichaamde beleving van tijd. Voor sommige culturele groepen kan palliatieve zorg vervreemdend of ontoegankelijk zijn. Tijd begrijpen in zijn culturele en sociale dimensie, met het besef van gemeenschappelijke tijd van patiënt, naasten en zorgverleners draagt bij aan cultuursensitieve zorg. Innerlijke tijd is onlosmakelijk verbonden met het begrip innerlijke ruimte.

Commentaar

Marieke Potma, filosoof en zorgethicus aan de Universiteit voor Humanistiek, gaf een uiterst boeiend inkijkje in de wereld  van de tijd. Herkenbaar, denk ik, ook voor gezonde westerse zorgverleners zelf. Niet alleen met de blik op de patiënt, vanuit  je rol als zorgverlener maar ook persoonlijk. Door (ook voorbijgaande) ziekte of tijdens waken bij een stervende kun je immers het gevoel krijgen buiten de lineaire tijd geplaatst te worden.

Over de publicatie

Potma, M., et al. (2019). Wat was de tijd van uw leven? Tijdsdiscoursen in de palliatieve zorg, een scoping review. Abstractsessie tijdens de Nederlands-Vlaamse wetenschapsdagen op 21 en 22 november 2019 te Antwerpen.
 

Deze bijdrage is onderdeel van e-pal - editie december 2019. Alle e-pal-artikelen staan hier.