Alpha-2 receptoragonisten: een overzicht

Samenvatting

Inleiding

Alpha-2 adrenerge receptoragonisten (A2-ARA) zijn geneesmiddelen die voor meerdere indicaties gebruikt worden, zoals hypertensie, pijn, sedatie en opoïd-onthouding. De bekendste zijn clonidine, dexmedetomidine, guanfacine, tizanidine, en lofexidine. In deze Fast Facts wordt door de Amerikaanse auteurs het gebruik bij ernstig zieke patiënten, als tweede- en derdelijns geneesmiddel beschreven. 

Farmacologie

A2-ARA komen voor in het centrale en perifere zenuwstelsel. Binding van A2-ARA aan alpha-2 receptoren veroorzaakt remming van de noradrenaline-afgifte, een sympathicolytisch effect dus, met een sedatief, analgetisch en  anxiolytisch resultaat.

Clonidine is op vele manieren inzetbaar bij ernstig zieke patiënten. Het is verkrijgbaar in orale, transdermale en intrathecale toedieningsvormen. De intrathecale toedieningsvorm is geregistreerd door de FDA voor gebruik in combinatie met een intrathecaal opioïd, bij patiënten met ernstige pijn. Er is beperkte onderbouwing dat clonidine, indien lokaal toegediend in pleisters of gel, neuropathische pijn kan verlichten. Clonidine veroorzaakt een droge mond. Er zijn casuïstische mededelingen over gebruik van een clonidinepleister bij speekselvloed. Clonidine is in richtlijnen het middel tegen onttrekkingsverschijnselen bij opioïd- en alcoholontwenning. Er zijn anekdotische beschrijvingen van vermindering van angst, onder andere bij ADHD en preoperatief bij kinderen. 
Dexmedetomidine wordt intraveneus toegediend en voornamelijk gebruikt als sedativum, anxiolyticum en analgeticum op de IC. Casuïstische beschrijvingen vermelden een positief effect op refractaire dyspnoe in de laatste levensfase, bij combinatie met opioïden.  

Guanfacine is geregistreerd voor gebruik bij hypertensie en bij AD(H)D bij kinderen. Off-label wordt het wel gebruikt om angst en agitatie te behandelen. Meerdere casusbeschrijvingen en een retrospectieve studie hebben effect laten zien bij een hyperactief delier, met minder bijwerkingen, zoals bradycardie en hypotensie, dan bij clonidine of dexmedetomidine.  

Tizanidine wordt gebruikt bij pijn, vooral in hoofd en nek. Het is door de FDA geregistreerd bij spasticiteit en spierkramp van neurologische oorsprong, zoals bij ALS en MS. 

Lofexidine is door de FDA geregistreerd voor de behandeling van ontwenningsverschijnselen bij opioïdontwenning. 

Alle A2-ARA hebben mogelijke bijwerkingen zoals (orthostatische) hypotensie, slaperigheid, duizeligheid, droge mond en obstipatie. Clonidine, dexmedetomidine en guanfacine kunnen bovendien (ernstige) bradycardie veroorzaken. Om reboundhypertensie te voorkomen moet heel langzaam afgebouwd worden. 

Conclusie

A2-ARA kunnen eventueel ingezet worden bij ernstig zieke patiënten met agitatie, pijn, dyspnoe, opioïd-onttrekking, en spasticiteit. Cardiovasculaire bijwerking moeten nauwkeurig gecontroleerd worden.  

Commentaar

Guanfacine is in Nederland geregistreerd voor ADHD, tizanidine voor spasticiteit. Lofexidine is in Nederland niet verkrijgbaar. Op Pijn.nl, van het Academisch PijnCentrum Nijmegen, vond ik informatie voor patiënten over clonidine als toevoeging aan andere pijnstillers. Blijkbaar heeft men daar ervaring met clonidine als oraal adjuvans, naar analogie met de intrathecale toepassing. Mij lijkt dat de A2-ARA een interessante groep geneesmiddelen is, waar nodig meer en gedegen onderzoek naar gedaan moet worden. 

Marjan Oortman, huisarts en kaderarts palliatieve zorg

Over deze publicatie

Boanca K, et al. Alpha(α)-2 Receptor Agonists in Palliative Care. (niet openbaar)
J Palliat Med. XX, no XX (2024). DOI: 10.1089/jpm.2024.0119.

Deze bijdrage is onderdeel van e-pal - editie maart 2024. Alle e-pal-artikelen staan hier.